Bureau Buitenschot

Afgelopen 10 jaar hebben wij voorstellingen gemaakt over uiteenlopende onderwerpen van de vastgoedfraude, het boekhoudschandaal bij Ahold, de banken, de macht van Big Pharma en Big Tec enzovoort. In onze research naar deze sectoren en praktijken viel ons altijd weer de rol op van de consultancy. Als een onzichtbare duistere macht op de achtergrond.

Nee, er zijn er wel een paar die in het oog springen zoals de rol van MCKinsey bij het opiatenschandaal van Perdu. Maar het wezen van de consultancy is juist dat ze buitenschot blijven. Hun adviezen zijn in essentie vrijblijvend en een prestatie verplichting is er meestal ook niet. Toch besteed de overheid enorme bedragen aan extern advies. Ze zitten overal aan tafel, hebben overal een vinger in de pap. Hoe kan dat? Ik denk dat bijna iedere Nederlander wel eens in aanraking gekomen met consultancy, trainingen, coaching trajecten. Het lijkt wel alsof de ene helft de ander helft coacht.
Van de onderwijssector is bijvoorbeeld bekend dat er zo’n 70.000 adviseurs rondlopen. Dat is meer dan het hele leraren tekort bij elkaar. Er zijn 40.000 adviesbureaus actief die de sector adviseren met allerlei plannen. Dat is een miljarden business. In andere sectoren is dat ook aan de hand.

Dat is één van de centrale vragen uit de voorstelling. Het ontlopen van verantwoordelijkheid. Er is een grote angst om afgebrand te worden. Foute beslissingen te nemen. Gecanceld te worden. Om je uit te spreken. Filosoof René ten Bos munt de term hosofobie. Een soort smetvrees. De consultancy fungeert dan als schild. Om je achter te verschuilen. Of beslissingen voor je uit te schuiven. Door onderzoeken te laten verrichten, of reorganisaties.

Het zijn altijd dezelfde dingen. Efficiency en performance maatregelen. Altijd zogenaamde oplossings gerichte bedrijfsmatige voorstellen. Het is utilitarisme. Ik noem dat wel eens het wegcijferen van waarde.

Ja het kan kwaad. Dit soort consultancy neemt met name de eigen denkkracht weg bij mensen en organisaties. Alsof mensen zelf niet kunnen nadenken, zelf niet weten wat er echt aan de hand is in hun bedrijf of in hun leven. Er ontstaat een cultuur van hulpeloosheid. In de psychologie bestaat de term aangeleerde hulpeloosheid. Learned helplesness. Als je wordt aangeleerd dat je geen invloed hebt op wat je overkomt. We vertrouwen niet meer op onze eigen inzichten.

Sterker nog, ik heb erin gewerkt als adviseur o.a. bij de Baak. Maar ook in onze eigen sector is het consultancy denken binnengeslopen. Als je als theatergroep in aanmerking wilt komen voor subsidie is er een hele systematiek waaraan je moet voldoen. Een hele technocratische kijk op kunst die in feite ook uitgaat van dat rendements denken. Spreiding, publieksbereik, culture gouvernance codes. Het zijn hele checklists die je moet afwerken. Dries Verhoeven heeft in de theatermaker daar een heel goed stuk overgeschreven. Dat laten wij kunstenaars ons allemaal aanleunen. Alsof je op een spreadsheet kan zien wat de kwaliteit van een theatermaker is. Die subsidie systematiek waar artiesten zich toe moeten verhouden lijdt alleen maar af van wat ze werkelijk willen maken. Niet alleen kost het heel veel tijd maar het stuurt meteen een bepaalde richting op.

Precies, om die reden niet. Wij blijven liever autonoom. Maar als kunstenaars zich al laten lijden door dit soort spreadsheet denken dan doen zeker overheden en bedrijven dat. Marianna Mazucatto heeft daar een geweldig boek overgeschreven. The big con, dat gaat over hoe consultancy overheden verzwakt en onze eigen denkkracht of eigen wijsheid wordt ondermijnd.

Dat is de vraag. Wat vinden wij nu werkelijk belangrijk. Bijvoorbeeld welke beroepen vinden wij echt iets toevoegen?
Er is altijd ingezet op de kenniseconomie. Ik denk dat wij in dit land een overschot hebben aan hoogopgeleiden. Werd natuurlijk altijd gestimuleerd. Ga studeren. Doe op z’n minst HBO maar het liefst iets universitairs. Dat heeft uiteindelijk geleid tot een beroepsbevolking die weliswaar hoogopgeleid is maar niks kan. Iedereen is een manager, beleidsmedewerker of doet iets in communicatie. Aan de andere kant hebben we een schrijnend tekort aan mensen die echt wat kunnen. De loodgieters, elektriciens, zorgpersoneel. Zeg maar de mensen waar we een paar jaar geleden allemaal voor moesten klappen. Het probleem is dat al die hoogopgeleide kletsende niks kunners zich met alles bemoeien. Zij moeten de problemen van deze tijd oplossen. Ze zitten op alle sleutelposities. Hebben titels als eleidscoördinator supervisor content developer proces manager senior bullshitter. Ze zijn stronteigenwijs, luisteren naar niemand behalve naar de door hun zelf ingehuurde consultants.

Ik zie een algehele verlamming in de samenleving. Grote problemen worden niet of nauwelijks aangepakt. Bestuurders zijn machteloos. Of het kan niet door de regeldruk of bestuurders zijn bang om impopulaire maatregelen te nemen of ze schrikken terug voor de complexiteit van vraagstukken. Aan de ene kant wordt daadkracht van ze verlangt aan de andere kant brengt juist die daadkracht ze in de problemen. Ze kunnen erop afgerekend worden. Het enige beleidsinstrument wat blijkt te werken is de crisis. Een crisis uitroepen verschaft een zekere vrijheid. Je kan democratische processen omzeilen. De filosoof Giorgio Agamben heeft hier mooie dingen over geschreven. Agamben stelt dat politici en beleidsmakers steeds creatiever omgaan met het formuleren van problemen en het uitroepen van crises. Dit doen ze om beslissingen te legitimeren die onder normale omstandigheden niet geaccepteerd zouden worden. De asiel noodwet is hier een mooi voorbeeld van.

Nou we gaan het voor het eerst ook over onszelf hebben. Wat hebben we bereikt? Hebben we wel wat bereikt?

Ik ben daar ambivalent in. Ja we hebben zeker voor ophef gezorgd. Het geldstelsel ter discussie gesteld. Het gevaar van discriminerende algoritmes aangetoond. Ik herinner mij nog levend de kokende avonden in Carré. Er gebeurt altijd van alles bij onze shows in de zaal. De voorstelling wordt altijd voortgezet met levendige discussies in de foyer. Ophef dus maar of die ophef ergens toe geleid heeft weet ik niet.

Je zegt het netjes.

In het stuk komt een oudere activist de voorstelling verstoren. Hij blijkt gecanceld en is duidelijk het contact verloren met deze tijd. Dat gaat ook over ons of laat ik voor mezelf spreken voor mij. Ik ben opgegroeid in de jaren zeventig en was een linkse jongen. Activistisch, speelde in punkbands, verzon ludieke protesten om te provoceren. De provocatie komt nu van rechts. Rechts relt, trolt en provoceert. En wat doet links? Ze reageert zoals vroeger rechts reageerde op ons. Humorloos en moralistisch. Ze schakelt de rechterlijke macht in om extreemrechts aan te klagen. Links zijn moralistische fatsoensrakkers geworden. Dus waarom de linkse oppositie machteloos geworden is in dat licht ook een thema van de voorstelling. En dan kan je je afvragen wat heeft dat in godsnaam met de consultancy te maken? Ik denk dat links zich vooral geïdentificeerd heeft met een globalistische kosmopolitische agenda. Links wordt vereenzelvigd met de hoogopgeleide elite. Dus met consultants, beleidsmedewerkers, managers en niet met het volk.

Vooral of het wel een probleem is. Wordt polarisatie met name niet gebruikt als afleiding. Er is heel veel onvrede in het land over van alles en nog wat. Maar er wordt met name over heel veel dingen anders gedacht. Er zijn verschillen in visie. Over migratie, klimaat, onderwijs, woning schaarste, desinformatie, Israël enzovoort. Maar er is jaren gedaan alsof er voor alles een oplossing is. Maar dat is er niet! Dat is het consultancy denken. Het TINA denken. There is no alternative. Er is wel degelijk verschil in visie. Als dat genegeerd wordt dan krijg je polarisatie. Waar overigens opzich in feite niks mis mee is. Volgens de Franse filosofe Chantal Mouffe is het conflict de drijvende kracht achter de democratie en consensus noodzakelijkerwijs gebaseerd op uitsluiting. Het is opmerkelijk hoeveel voorstellen er gedaan worden om het demonstratierecht in te perken. Om actievoerders en groepen te criminaliseren. Sowieso om de vrijheid van meningsuiting te beperken. Het is ook opmerkelijk hoe vaak de rechter een ideologisch geschil moet beslechten. Dat is in feite het echec van de democratie. Het werkelijke debat wordt niet echt gevoerd. Maar als dit soort debatten niet worden gevoerd dan en het bestuur steeds machtelozer wordt dan worden we een speelbal van de agenda van het grootkapitaal. Je zou misschien zelfs kunnen zeggen dat de hele consultancy erop gericht is om mensen niet zelf meer te laten nadenken zodat die agenda uitgerold wordt. In het boek Woke capitalisme van Carl Rhodes wordt dat ook gesuggereerd. De hele duurzaamheid ’s en diversiteitsagenda wordt door grote bedrijven maar ook consultancybureaus gebruikt als rookgordijn om juist niks te doen.

Zo lijkt het. Maar het gaat in feite maar om één ding. Het verlies van autonomie.
Wat ik overigens grappig of ironisch vind is hoeveel de consultancy op ons vakgebied lijkt.
Wie het narratief beheerst bepaald. Daar zijn die topconsultancy bureaus zich zeer van bewust. In feite verkopen ze niks anders dan verhaaltjes. Maar dat doen ze op superieure wijze. Vertelt door the best of the best. Killer presentaties, state of the art vormgegeven. Allemaal beeldvorming. In het boek van the big con van Mazucatto staat een voorbeeld van hoe deze consultants getrained worden. Het accent ligt altijd op HOE iets verteld wordt dan op WAT er verteld wordt. “You have to deliver”. Wat betreft lijkt het heel erg op ons vak. Wij zijn in eerste instantie verhalenvertellers. Het gaat ons ook om het HOE. Wij moeten entertainen. En dan kun je maar het beste gebruik maken van the best of the best. Daarom zijn wij ook heel blij dat Pierre Bokma voor de vijfde keer mee doet.
Pierre speelt in het stuk de oprichter en managing director van Bureau Buitenschot, Hans Buitenschot. Hij neemt ons mee achter de schermen en laat ons zien hoe de consultancy werkt. Maar hij houdt met name ons allemaal een spiegel voor. Hij dwingt ons na te denken over waarom wij zo goedgelovig zijn, geen verantwoordelijkheid willen nemen, waarom we liever laf zijn dan moedig. En zo sluipt een faustiaans thema in het stuk waarin Pierre het publiek verleid om zich over te leveren aan hem. Hans Buitenschot wordt hiermee de ultieme verleider, de Mephisto van het extern advies. Dat kun je natuurlijk alleen maar bewerkstelligen als je zelf een meester verteller bent.